Tragovima starih zanata: sarački zanat u Visokom

Habiba Efendira-Čehić

Tragovima starih zanata: sarački zanat u Visokom

Satlersko res[t]lo

“Plemenitom i moćnom mužu Kulinu, banu Bosne, Tebaldo, po milosti Božijoj, subđakon svete rimske stolice i crkve, poslanik apostolske stolice – pozdrav sa blagoslovom i pobjedom. Imali smo želju da vas osobno vidimo i da vam izručimo blagoslov i pismo gospodina pape. Sada, pak, kada sami to ne možemo, preko donosioca i blagoslov i pismo gospodina pape šaljemo , te odajemo priznanje veličini vaše dobrostivosti i slave moleći da nam, u čast svetoga Petra apostola i gospodina pape, i za spas vaše duše – pošaljete dva roba i kunećih kožica, te ako vaša mudrost želi po nama što gospodinu papi poručiti, znajte da ću vas rado i vjerno uslužiti.”

(T.Smičiklas, Codex diplomaticus regni Croatiae, Slavoniae et Dalmatiae, II, Zagreb, 1904, 168)

Visoko je još od srednjeg vijeka poznato po preradi i izvozu štavljenih kožica, odnosno po kožarskoj industriji. Najstariji pisani trag o visočkom kožarstvu jeste bilješka iz pisma papinog legata Tebalda, upućenog Kulinu banu 1180. godinekoje su čuva u Vatikanu.[1] Dolaskom Osmanlija i širenjem osmanskog carstva dolazi do geopolitičkih i društveno-kulturnih promjenana bosanskohercegovačkim prostorima. Pod uticajem novogdruštveno-političkog uređenjarazvijaju se domaća privreda i industrija. Kožarstvo, kao jedna od osnovnih privrednih djelatnosti lokalnog kraja, razvija se i grana na nekoliko djelatnosti, zanata: tabački, sarački, opančarski, ćurčijski, čizmedžijski, kundurdžijski…[2] Zanatlije su majstori koji se bave preradom kože i izradom kožnih predmeta. Tabaci se bave preradom sirove kože, opančari izradom opanaka, kundurdžijecipela,čizmedžije čizama,ćurčije krznenih odjevnih predmeta, a sarači izrađujukonjsku opremu, sedla, remenja isvih drugih upotrebnih predmeta koji se daju načiniti od komada kože.

Tokom Osmanske uprave svi zanati se razvijaju, granaju i vremenom prerastaju u esnafe – cehove, udruženja. O postojanju esnafa iz oblasti kožarstva u Visokom svjedoče dvije džamije podignute tokom 17. stoljeća, čiji su vakifi bili dobrostojećeili bogate zanatlije iz redova tabačkog i saračkog esnafa. S obzirom da su tabaci podigli Tabačku džamiju u donjem dijelu Jalije uz tabhanu, tabačke stupe i radionice (Sl. 1), to su sarači s gornje strane visočke Jalije, iznad hambašči, s lijeve strane nekadašnjeg Kraljevačkog potoka koji se ulijevao u Željeznicu (današnju Fojnicu) imali svoju džamiju – Saračicu. U prvoj polovini 17. stoljeća podigao ju je hadži Hasan Saračić, za kojeg se pretpostavlja da je bio zastupnik saračkog esnafa u Visokom.[3] Međutim, pored znatno brojnijih i na glasu jakih zanatlija saračkih esnafa u Banja Luci i Sarajevu, u Visokom se ovaj esnaf nije mogao održati do 19. stoljeća, nakon čega sarači postepeno prelaze u opančare ujedno se baveći i „saračenjem“. Mnogobrojna prezimena današnjih visočkih porodica poput Tabaka, Sarača ili Sedlarevića, svjedoče o egzistenciji i kontinuitetu starih zanata nekoliko stoljeća aktivne kožarske industrije u Visokom, a njihovi srodnici i danas se bave proizvodnjom ili kožnom galanterijom.

Sl. 1. Panoramski pogled na lokaciju tabhane, tabačkih stupa i radionica na lijevoj rijeci Fojnice (Željeznice) u Visokom s pogledom na munaru Tabačke džamije i crkve sv. Prokopija u pozadini

(Fototeka „Zavičajnog muzeja“ Visoko, Period pred II svjetski rat, inv.br. 1967)

…

Krajem mjeseca jula 2021. godine „Zavičajni muzej“ Visoko obogaćen je novom akvizicijom iz naslijeđa porodice Užičanin iz Visokog. Hadži Jasmina hanuma i hadži Rešad Užičanin poklonili su Etnografskoj zbirci Zavičajnog muzeja predmet koji se zove „satlersko res[t]lo“. Riječ je o saračkom sedlu, predmetu koji pripada alatu i priboru tradicionalnog saračkog zanata. Po kazivanju darovaoca hadži Rešada – Reše Užičanina iz Visokog, reslo je pripadalo njegom dedi Sulejmanu ef. Užičaninu, koji je pored imamske dužnosti u Šadrvanskoj džamiji, imao sarački dućan u Čaršiji sredinom prve polovine 20. stoljeća. Hadžija Užičanin navodi da je zanat naslijedio njegov otac Sead koji je nastavio raditi u dućanu, ali je posebno usavršio zanat u izradi kožnih tašni, te ga je taj poziv odveo u državnu firmu, budući Kožarsko tekstilni kombinat Visoko, gdje je zaradio penziju. Bez obzira na industrijalizaciju, otac je za života koristio satlersko reslo u radu s kožom. Kako navodi hadžija,satlersko reslo se razlikuje od opančarskog koje se držalo u krilu. Uz njega su bila i dva šila, koja nije uspio sačuvati. Ovaj predmet svjedoči o tradiciji nekadašnjeg visočkog kožarstva i smatra da mu je mjesto u Muzeju. S druge strane, Etnografska zbirka Zavičajnog muzeja u Visokom će obogatiti fundus kolekcija starih zanata, a prvenstveno saračkog, o čemu će saračko sedlo još zvano satlersko reslo trajno svjedočiti u korist historije visočkog kožarstva.

Sl. 2 i 3. Satlersko res[t]lo / saračko sedlo. Detalj: džildas s navojem na tahti.

Dimenzije: visina 86; širina 22-24 cm; dužina 94 cm.

Saračko sedlo se sastoji od džilde ili džildasa, jednog drvenog navoja, dva kožna remena i tahte za sjedenje (Sl. 2 i 3). Džilde ili džildas je drveni zubac u koji se postavlja kožni predmet za prošivanje. Navojem se naknadno reguliše pozicija predmeta koji se prošiva, šije. Strukturu i mehanizam rada pojačavaju dva kožna remena nategnuta između džildasa i tahte. Džilde je snažno pričvršćeno za tahtu utorom i uklapanjem, bez eksera. Tahta je drvena daska elipsastog oblika. Postavljena je na četiri noge – postolja, napravljenih od rezane drvene grede. Tahta ima funkciju da drži džilde nepomičnim prilikom rada i omogućava majstoru da sjedi kao na konju, te se po tome predmet zove sedlom. U prednjem dijelu tahta čvrsto drži džilde za šivanje, dok je preostali dio namijenjen sjedenju. Budući da su opančari često koristili džilde bez tahte, kojeg su koljenima pridržavali uspravno i „nepomičnim“, snaga se time „rasipala“ na donji dio tijela. Suprotno tome, inovativnost džildasa s tahtom omogućava majstoru usmjeravanje snage s nogu na ruke, a samim tim i olakšan rad probijanja slojeva kože šilom. U osnovni alat i pribor saračkog zanata spadaju dva šila kojim su se probijali šavovi i dvije igle koijima su se spajale strane kožnog predmeta.

U bosanskom jeziku saračko sedlo se još naziva i satlersko restlo. Naziv dolazi od njemačkih riječi sattel – sedlo, restl – ostatak i Sattler što znači sedlar ili sarač, koji se u našem jeziku primjenjuje od perioda Austrougarske vlasti (1878–1918) kao zamjena za „turcizme“.[4]

Sl. 4. Fotografija austrougarskog oficira na konju opremljenog satlerskim rahtom: sedlo, uzde, uzengije, dizgine, kolar i povodac. (Fototeka „Zavičajnog muzeja“ Visoko, Etnologija, inv. br. 837/133)

KazivanjeRešada Užičanina

„Satlersko reslo je pripadalo mom rahmetli dedi Sulejmanu ef. Užičaninu, sinu Muhmedovom, koji je pored imamske dužnosti imao i satlersku radnju na mjestu preko puta današnje pijace, malo poviš pekare Huseinbašića, u Čaršijskoj ulici ispod Bijele, odnosno Šerefudinove ili Čaršijske džamije u Visokom. Dedo se bavio satlerskim zanatom, a taj zanat je obuhvatao izradu raznog remenja i drugih kožnih predmeta za „raht“, tj. konjsku opremu (Sl. 4).

Radnja se zatvorila otprilike pred II svjetski rat (1941-1945), a ono što je njemu ostalo od toga zanata jeste ovaj predmet koji je u dobrom i očuvanom stanju, samo mu još nedostaje jedan ili dva kožna remena koja su imala funkciju nekog stabilizatora između navoja i nogara.

Sulejman ef. Užičanin u Visoko je došao 1920. Boravio je u osmanskoj vojsci 17 godina kao gardista (konjanik) u vojsci sultana Abdulhamida II. Reformom države Kemala Ataturka, 1920. napušta Tursku i vraća se u Sarajevo. Budući da mu se majka 1912. godine preudala u Visoko, on dolazi u Visoko da obiđe majku i mlađeg brata Avdagu. Od tada ostaje u Visokom i ženi se Selima hanumom, kćeri hadži Alijage Oruča s kojom je dobio tri sina: Seida, Sidika i najmlađeg Seada (1927–2009), mog oca. Dedo je bio imam u Šadrvanskoj džamiji sve do smrt. Govorio je 4 jezika i bio satler. Nakon Drugog svjetskog rata je radio u „Općeradu“ i nakon kratkog vremena se povlači iz posla (starost). Preselio je na ahiret 1. 10. 1963. godine.

Moj otac Sead je učio tašnarsko-remenarski zanat kod nevjestinog oca, hadži Ibrahimage Vranca i stiče zvanje kvalifikovanog zanatlije remenar-tašnara. Budući da mi je dedo držao već od ranije satlersku radnju, moj otac nastavlja raditi u očevoj radnji.

Moj otac je radio u radnji sve do izbijanja Drugog svjetskog rata. Nakon rata većina zanatlija se udružuje u zadrugu „Općerad“, donose svoj alat i tako zvanično počinje raditi zanatska proizvodnja. Tako i otac nakon rata sudjeluje u osnivanju fabrike kože „7. April“, koja počinje s radom 19.maja 1945. godine sa dvadeset i pet uposlenih. Prvi direktor bio je Salko Numanagić, a sekretar Seka Malić koja je završila kožarsku školu. Od samog početka, otac je radio u proizvodnji i bio dvadeset i sedam puta udarnik rada. Kroz rad u fabrici na tržištu se pojavila potreba za pogonskim remenjem i osniva se radionica za proizvodnju pogonskog remenja, koja je bila locirana na mjestu današnje auto-mehaničarske radnje Samira Mataradžije (u uličici kod Elektrobiha). Otac preuzima rukovodstvo nad tom radionicom i radi sve do pojave klinastog remenja, nakon čega se radionica ukida i svi prelaze u fabriku galanterije u prostorijama nekadašnjeg srpskog kulturnog društva (preko puta Elektrobiha). Jedno od odjeljenja Galanterije je bilo i za proizvodnju kožnih predmeta za bicikla: cicevi i torbice za alat, a poslije i opasači sa futrolama za pištolje za policiju i oficire. Tada dolazi do upotrebe satlerskih reslova jer su se svi ti predmeti šili s dvije igle i pomoću šila, za šta je reslo olakšavalo šivanje i rad. Kada se i to odjeljenje ugasilo, otac je prešao u krznaru i 1988. godine odlazi u penziju. On je ostvario prvu zarađenu punu penziju nakon 40 godina rada u kombinatu.

Zatvaranjem dućana poslije 1945. godine, kući su donešena dva restla. Jedno je bilo starije i oronulo, a ovo drugo je i danas ostalo očuvano u porodičnoj kući Užičanina. Oba su služila za rad i kod kuće, a za potrebe galanterije.Nikada neću zaboraviti kada smo kao djeca, ja i moj rahmetli brat Faruk, pripremali ocu igle i konce za šivanje na restlu. Budući da je kožarstvo nama svima u „krvi“, ono je brojne visočke porodice odhranilo i odškolovalo, u znak sjećanja na stare zanate poklanjam ovaj predmet Zavičajnom muzeju u Visokom, gdje će ostati sačuvan za buduće generacije.“[5]

Sl. 5. Visočki opančari su za potrebe stanovništva preuzeli saračenje nanula i izradu nekih saračkih proizvoda. Na fotografiji je Derviš Čabaravdić opančar iz Visokog snimljen 1979. godine u unutrašnjosti svog dućana.

(Fototeka „Zavičajnog muzeja“ Visoko, Etnologija, inv.br. 1300/151)

Literatura:

Pavao Anđelić, Visoko i okolina kroz historiju, „Srednji vijek – doba stare Bosanske države“, Visoko, 1981, 300.

Hamdija Kreševljaković, Djela, „Esnafi i obrti u Bosni i Hercegovini“, Naučno društvo NR BiH, Odjeljenje istorijsko-filoloških nauka, No. VII, Knjiga 12, Sarajevo, 1961.

Hamdija Kreševljaković, „Visoko“, Sarajevo, 1934, 24.

Bratoljub Klaić, Veliki rječnik stranih riječi, Zagreb, 1968.

[1]Pavao Anđelić, Visoko i okolina kroz historiju, „Srednji vijek – doba stare Bosanske države“, Visoko, 1981, 300.

[2]Hamdija Kreševljaković, Djela, „Esnafi i obrti u Bosni i Hercegovini“, Naučno društvo NR BiH, Odjeljenje istorijsko-filoloških nauka, No. VII, Knjiga 12, Sarajevo, 1961.

[3]Hamdija Kreševljaković, „Visoko“, Sarajevo, 1934, 24.

[4]Bratoljub Klaić, Veliki rječnik stranih riječi, Zagreb, 1968.

[5]Kazivanje Rešada Užičanina (1951) iz Visokog, darovaoca muzejskog predmeta, zabilježeno je u prostorijama „Zavičajnog muzeja“ Visoko, 9. 8. 2021. godine. Zabilježila Habiba Efendira-Čehić.

Categories: Novosti