Tragovima starih zanata: sarački zanat u Visokom

Habiba Efendira-Čehić

Tragovima starih zanata: sarački zanat u Visokom

Satlersko res[t]lo

Plemenitom i moćnom mužu Kulinu, banu Bosne, Tebaldo, po milosti Božijoj, subđakon svete rimske stolice i crkve, poslanik apostolske stolice – pozdrav sa blagoslovom i pobjedom. Imali smo želju da vas osobno vidimo i da vam izručimo blagoslov i pismo gospodina pape. Sada, pak, kada sami to ne možemo, preko donosioca i blagoslov i pismo gospodina pape šaljemo , te odajemo priznanje veličini vaše dobrostivosti i slave moleći da nam, u čast svetoga Petra apostola i gospodina pape, i za spas vaše duše – pošaljete dva roba i kunećih kožica, te ako vaša mudrost želi po nama što gospodinu papi poručiti, znajte da ću vas rado i vjerno uslužiti.”

(T.Smičiklas, Codex diplomaticus regni Croatiae, Slavoniae et Dalmatiae, II, Zagreb, 1904, 168)

Visoko je još od srednjeg vijeka poznato po preradi i izvozu štavljenih kožica, odnosno po kožarskoj industriji. Najstariji pisani trag o visočkom kožarstvu jeste bilješka iz pisma papinog legata Tebalda, upućenog Kulinu banu 1180. godinekoje su čuva u Vatikanu.[1] Dolaskom Osmanlija i širenjem osmanskog carstva dolazi do geopolitičkih i društveno-kulturnih promjenana bosanskohercegovačkim prostorima. Pod uticajem novogdruštveno-političkog uređenjarazvijaju se domaća privreda i industrija. Kožarstvo, kao jedna od osnovnih privrednih djelatnosti lokalnog kraja, razvija se i grana na nekoliko djelatnosti, zanata: tabački, sarački, opančarski, ćurčijski, čizmedžijski, kundurdžijski…[2] Zanatlije su majstori koji se bave preradom kože i izradom kožnih predmeta. Tabaci se bave preradom sirove kože, opančari izradom opanaka, kundurdžijecipela,čizmedžije čizama,ćurčije krznenih odjevnih predmeta, a sarači izrađujukonjsku opremu, sedla, remenja isvih drugih upotrebnih predmeta koji se daju načiniti od komada kože.

Tokom Osmanske uprave svi zanati se razvijaju, granaju i vremenom prerastaju u esnafe – cehove, udruženja. O postojanju esnafa iz oblasti kožarstva u Visokom svjedoče dvije džamije podignute tokom 17. stoljeća, čiji su vakifi bili dobrostojećeili bogate zanatlije iz redova tabačkog i saračkog esnafa. S obzirom da su tabaci podigli Tabačku džamiju u donjem dijelu Jalije uz tabhanu, tabačke stupe i radionice (Sl. 1), to su sarači s gornje strane visočke Jalije, iznad hambašči, s lijeve strane nekadašnjeg Kraljevačkog potoka koji se ulijevao u Željeznicu (današnju Fojnicu) imali svoju džamiju – Saračicu. U prvoj polovini 17. stoljeća podigao ju je hadži Hasan Saračić, za kojeg se pretpostavlja da je bio zastupnik saračkog esnafa u Visokom.[3] Međutim, pored znatno brojnijih i na glasu jakih zanatlija saračkih esnafa u Banja Luci i Sarajevu, u Visokom se ovaj esnaf nije mogao održati do 19. stoljeća, nakon čega sarači postepeno prelaze u opančare ujedno se baveći i „saračenjem“. Mnogobrojna prezimena današnjih visočkih porodica poput Tabaka, Sarača ili Sedlarevića, svjedoče o egzistenciji i kontinuitetu starih zanata nekoliko stoljeća aktivne kožarske industrije u Visokom, a njihovi srodnici i danas se bave proizvodnjom ili kožnom galanterijom.

Sl. 1. Panoramski pogled na lokaciju tabhane, tabačkih stupa i radionica na lijevoj rijeci Fojnice (Željeznice) u Visokom s pogledom na munaru Tabačke džamije i crkve sv. Prokopija u pozadini

(Fototeka „Zavičajnog muzeja“ Visoko, Period pred II svjetski rat, inv.br. 1967)

Krajem mjeseca jula 2021. godine „Zavičajni muzej“ Visoko obogaćen je novom akvizicijom iz naslijeđa porodice Užičanin iz Visokog. Hadži Jasmina hanuma i hadži Rešad Užičanin poklonili su Etnografskoj zbirci Zavičajnog muzeja predmet koji se zove „satlersko res[t]lo“. Riječ je o saračkom sedlu, predmetu koji pripada alatu i priboru tradicionalnog saračkog zanata. Po kazivanju darovaoca hadži Rešada – Reše Užičanina iz Visokog, reslo je pripadalo njegom dedi Sulejmanu ef. Užičaninu, koji je pored imamske dužnosti u Šadrvanskoj džamiji, imao sarački dućan u Čaršiji sredinom prve polovine 20. stoljeća. Hadžija Užičanin navodi da je zanat naslijedio njegov otac Sead koji je nastavio raditi u dućanu, ali je posebno usavršio zanat u izradi kožnih tašni, te ga je taj poziv odveo u državnu firmu, budući Kožarsko tekstilni kombinat Visoko, gdje je zaradio penziju. Bez obzira na industrijalizaciju, otac je za života koristio satlersko reslo u radu s kožom. Kako navodi hadžija,satlersko reslo se razlikuje od opančarskog koje se držalo u krilu. Uz njega su bila i dva šila, koja nije uspio sačuvati. Ovaj predmet svjedoči o tradiciji nekadašnjeg visočkog kožarstva i smatra da mu je mjesto u Muzeju. S druge strane, Etnografska zbirka Zavičajnog muzeja u Visokom će obogatiti fundus kolekcija starih zanata, a prvenstveno saračkog, o čemu će saračko sedlo još zvano satlersko reslo trajno svjedočiti u korist historije visočkog kožarstva.

Sl. 2 i 3. Satlersko res[t]lo / saračko sedlo. Detalj: džildas s navojem na tahti.

Dimenzije: visina 86; širina 22-24 cm; dužina 94 cm.

Saračko sedlo se sastoji od džilde ili džildasa, jednog drvenog navoja, dva kožna remena i tahte za sjedenje (Sl. 2 i 3). Džilde ili džildas je drveni zubac u koji se postavlja kožni predmet za prošivanje. Navojem se naknadno reguliše pozicija predmeta koji se prošiva, šije. Strukturu i mehanizam rada pojačavaju dva kožna remena nategnuta između džildasa i tahte. Džilde je snažno pričvršćeno za tahtu utorom i uklapanjem, bez eksera. Tahta je drvena daska elipsastog oblika. Postavljena je na četiri noge – postolja, napravljenih od rezane drvene grede. Tahta ima funkciju da drži džilde nepomičnim prilikom rada i omogućava majstoru da sjedi kao na konju, te se po tome predmet zove sedlom. U prednjem dijelu tahta čvrsto drži džilde za šivanje, dok je preostali dio namijenjen sjedenju. Budući da su opančari često koristili džilde bez tahte, kojeg su koljenima pridržavali uspravno i „nepomičnim“, snaga se time „rasipala“ na donji dio tijela. Suprotno tome, inovativnost džildasa s tahtom omogućava majstoru usmjeravanje snage s nogu na ruke, a samim tim i olakšan rad probijanja slojeva kože šilom. U osnovni alat i pribor saračkog zanata spadaju dva šila kojim su se probijali šavovi i dvije igle koijima su se spajale strane kožnog predmeta.

U bosanskom jeziku saračko sedlo se još naziva i satlersko restlo. Naziv dolazi od njemačkih riječi sattel – sedlo, restl – ostatak i Sattler što znači sedlar ili sarač, koji se u našem jeziku primjenjuje od perioda Austrougarske vlasti (1878–1918) kao zamjena za „turcizme“.[4]

Sl. 4. Fotografija austrougarskog oficira na konju opremljenog satlerskim rahtom: sedlo, uzde, uzengije, dizgine, kolar i povodac. (Fototeka „Zavičajnog muzeja“ Visoko, Etnologija, inv. br. 837/133)

KazivanjeRešada Užičanina

„Satlersko reslo je pripadalo mom rahmetli dedi Sulejmanu ef. Užičaninu, sinu Muhmedovom, koji je pored imamske dužnosti imao i satlersku radnju na mjestu preko puta današnje pijace, malo poviš pekare Huseinbašića, u Čaršijskoj ulici ispod Bijele, odnosno Šerefudinove ili Čaršijske džamije u Visokom. Dedo se bavio satlerskim zanatom, a taj zanat je obuhvatao izradu raznog remenja i drugih kožnih predmeta za „raht“, tj. konjsku opremu (Sl. 4).

Radnja se zatvorila otprilike pred II svjetski rat (1941-1945), a ono što je njemu ostalo od toga zanata jeste ovaj predmet koji je u dobrom i očuvanom stanju, samo mu još nedostaje jedan ili dva kožna remena koja su imala funkciju nekog stabilizatora između navoja i nogara.

Sulejman ef. Užičanin u Visoko je došao 1920. Boravio je u osmanskoj vojsci 17 godina kao gardista (konjanik) u vojsci sultana Abdulhamida II. Reformom države Kemala Ataturka, 1920. napušta Tursku i vraća se u Sarajevo. Budući da mu se majka 1912. godine preudala u Visoko, on dolazi u Visoko da obiđe majku i mlađeg brata Avdagu. Od tada ostaje u Visokom i ženi se Selima hanumom, kćeri hadži Alijage Oruča s kojom je dobio tri sina: Seida, Sidika i najmlađeg Seada (1927–2009), mog oca. Dedo je bio imam u Šadrvanskoj džamiji sve do smrt. Govorio je 4 jezika i bio satler. Nakon Drugog svjetskog rata je radio u „Općeradu“ i nakon kratkog vremena se povlači iz posla (starost). Preselio je na ahiret 1. 10. 1963. godine.

Moj otac Sead je učio tašnarsko-remenarski zanat kod nevjestinog oca, hadži Ibrahimage Vranca i stiče zvanje kvalifikovanog zanatlije remenar-tašnara. Budući da mi je dedo držao već od ranije satlersku radnju, moj otac nastavlja raditi u očevoj radnji.

Moj otac je radio u radnji sve do izbijanja Drugog svjetskog rata. Nakon rata većina zanatlija se udružuje u zadrugu „Općerad“, donose svoj alat i tako zvanično počinje raditi zanatska proizvodnja. Tako i otac nakon rata sudjeluje u osnivanju fabrike kože „7. April“, koja počinje s radom 19.maja 1945. godine sa dvadeset i pet uposlenih. Prvi direktor bio je Salko Numanagić, a sekretar Seka Malić koja je završila kožarsku školu. Od samog početka, otac je radio u proizvodnji i bio dvadeset i sedam puta udarnik rada. Kroz rad u fabrici na tržištu se pojavila potreba za pogonskim remenjem i osniva se radionica za proizvodnju pogonskog remenja, koja je bila locirana na mjestu današnje auto-mehaničarske radnje Samira Mataradžije (u uličici kod Elektrobiha). Otac preuzima rukovodstvo nad tom radionicom i radi sve do pojave klinastog remenja, nakon čega se radionica ukida i svi prelaze u fabriku galanterije u prostorijama nekadašnjeg srpskog kulturnog društva (preko puta Elektrobiha). Jedno od odjeljenja Galanterije je bilo i za proizvodnju kožnih predmeta za bicikla: cicevi i torbice za alat, a poslije i opasači sa futrolama za pištolje za policiju i oficire. Tada dolazi do upotrebe satlerskih reslova jer su se svi ti predmeti šili s dvije igle i pomoću šila, za šta je reslo olakšavalo šivanje i rad. Kada se i to odjeljenje ugasilo, otac je prešao u krznaru i 1988. godine odlazi u penziju. On je ostvario prvu zarađenu punu penziju nakon 40 godina rada u kombinatu.

Zatvaranjem dućana poslije 1945. godine, kući su donešena dva restla. Jedno je bilo starije i oronulo, a ovo drugo je i danas ostalo očuvano u porodičnoj kući Užičanina. Oba su služila za rad i kod kuće, a za potrebe galanterije.Nikada neću zaboraviti kada smo kao djeca, ja i moj rahmetli brat Faruk, pripremali ocu igle i konce za šivanje na restlu. Budući da je kožarstvo nama svima u „krvi“, ono je brojne visočke porodice odhranilo i odškolovalo, u znak sjećanja na stare zanate poklanjam ovaj predmet Zavičajnom muzeju u Visokom, gdje će ostati sačuvan za buduće generacije.“[5]

Sl. 5. Visočki opančari su za potrebe stanovništva preuzeli saračenje nanula i izradu nekih saračkih proizvoda. Na fotografiji je Derviš Čabaravdić opančar iz Visokog snimljen 1979. godine u unutrašnjosti svog dućana.

(Fototeka „Zavičajnog muzeja“ Visoko, Etnologija, inv.br. 1300/151)

Literatura:

Pavao Anđelić, Visoko i okolina kroz historiju, „Srednji vijek – doba stare Bosanske države“, Visoko, 1981, 300.

Hamdija Kreševljaković, Djela, „Esnafi i obrti u Bosni i Hercegovini“, Naučno društvo NR BiH, Odjeljenje istorijsko-filoloških nauka, No. VII, Knjiga 12, Sarajevo, 1961.

Hamdija Kreševljaković, „Visoko“, Sarajevo, 1934, 24.

Bratoljub Klaić, Veliki rječnik stranih riječi, Zagreb, 1968.

[1]Pavao Anđelić, Visoko i okolina kroz historiju, „Srednji vijek – doba stare Bosanske države“, Visoko, 1981, 300.

[2]Hamdija Kreševljaković, Djela, „Esnafi i obrti u Bosni i Hercegovini“, Naučno društvo NR BiH, Odjeljenje istorijsko-filoloških nauka, No. VII, Knjiga 12, Sarajevo, 1961.

[3]Hamdija Kreševljaković, „Visoko“, Sarajevo, 1934, 24.

[4]Bratoljub Klaić, Veliki rječnik stranih riječi, Zagreb, 1968.

[5]Kazivanje Rešada Užičanina (1951) iz Visokog, darovaoca muzejskog predmeta, zabilježeno je u prostorijama „Zavičajnog muzeja“ Visoko, 9. 8. 2021. godine. Zabilježila Habiba Efendira-Čehić.

Categories: Novosti